Het oudste natuurreservaat van Vlaanderen, De Zegge in Geel, installeert een eigen plantaardig “waterzuiveringsstation”. “In tijden van droogte moet het laagveengebied water van buitenaf binnenloodsen om haar gronden nat genoeg te kunnen houden voor haar bodemorganismen, flora en natuurlijke ecosysteemfuncties zoals CO2-captatie. Dankzij de helofytenfilter, die gebruik maakt van de wortels van moerasplanten, kunnen we de waterkwaliteit verhogen en de situatie in De Zegge verbeteren”, zegt coördinator Toon Deswert. De installatie van de filter is een samenwerking tussen Pidpa, Antwerp Zoo Foundation (AZF) en het wetenschapscentrum Antwerp ZOO Centre for Research and Conservation (CRC) en kader in het ADMIRE-project, gefinancierd vanuit het Interreg-programma van de Europese Unie.

In een laagveengebied is het cruciaal om de waterstanden een jaar rond stabiel - en in ieder geval hoog genoeg - te houden. “Idealiter loopt de hoogte van het water gelijk met de hoogte van de ‘maaitafel’, de hoogte waarop we maaien”, legt Toon uit. “Door de toenemende droogte zakt de watertafel echter te ver weg. In theorie zou De Zegge gevoed moeten worden met grondwater, maar dat wordt letterlijk langs onderen weggetrokken door ontwatering van omliggende terreinen. Op dat moment is er een – tijdelijke en minder ideale – oplossing om oppervlaktewater van buiten ons natuurreservaat te laten binnenstromen.”

“De Zegge moet nat genoeg zijn om haar bodemorganismen, flora en natuurlijke ecosysteemfuncties zoals CO2-captatie te kunnen bewaren” - coördinator Toon Deswert

Qua nutriënten voldoet dat externe oppervlaktewater echter niet aan de eisen van een laagveengebied. “Het water dat vanuit de nabijgelegen gebieden binnenstroomt, zit vol voedingsstoffen zoals sulfaat, nitraat en fosfaat”, vertelt wetenschapper Willem-Jan Emsens van het Antwerp ZOO Centre for Research and Conservation (CRC). Toon treedt hem bij: “Het klinkt misschien paradoxaal, maar dat willen we net niet. Dat ‘rijke water’ is voor een laagveengebied ‘vuil water’ door die aanwezige nutriënten. Dat past niet bij de ‘oligotrofe’ habitat, de ‘arme’ habitat van De Zegge. Als we die arme habitat in contact brengen met ‘rijk water’, dan wordt die habitat ook ‘rijker’ en dan gaat er zich een verandering voordoen qua fauna en flora. Om De Zegge haar natuurlijke ecosysteemfuncties van onder andere CO2-captatie te laten uitvoeren, moeten we zoveel mogelijk de natuurlijke toestand van een laagveengebied nastreven.”

Wortels als succesverhaal

In het woord helofytenfilter vind je het Griekse woord ‘helos’ terug, wat ‘moeras’ betekent. “Het begrip ‘helofyt’ is een verzamelnaam voor moerasplanten die onder water wortelen en boven water uitgroeien zoals riet of lisdodde. Dit type vegetatie doet al het werk in de helofytenfilter”, legt Toon uit. “In een langgerekte geul van 100 à 200 meter lang stroomt het rijke water vol nutriënten langs de wortels van de planten heen, die er alle voedingsstoffen uittrekken. Op het einde van de route komt het water dus armer – met minder nutriënten - uit de filter.”

In een geul van 100 à 200 meter lang onttrekken moerasplanten zoals riet al de ongewenste ingrediënten uit het water. - Willem-Jan Emsens, Antwerp ZOO Centre for Research and Conservation

Wat deze helofytenfilter extra speciaal maakt, is dat er naast dit plantaardige filtersysteem ook een onschadelijke chemische component speelt. “Met de hulp van watermaatschappij Pidpa voegen we cassettes toe aan de helofytenfilter waarin IOCS-granulaat zit. Die ‘Iron Oxid Coated Sand’-korrels gaan chemisch binden met het fosfaat uit het water”, licht Willem-Jan toe. “Daardoor kan je het fosfaat samen met de ijzerkorrels verwijderen. Zo blijven er nog minder nutriënten over in het water dat uiteindelijk De Zegge binnenstroomt.”

Tijdelijk compromis

De helofytenfilter is een tijdelijke oplossing in de zoektocht van De Zegge om het natuurreservaat zoveel mogelijk te vernatten. “We slaan de handen in elkaar met verschillende partners om de kwaliteit van het inkomende water te verbeteren. Deze helofytenfilter maakt deel uit van het Europese ADMIRE-project dat twee jaar zal duren. De Antwerp Zoo Foundation (AZF) beheert het gebied en onderhoudt de plantaardige filter. De medewerkers maaien de vegetatie af, zodat die telkens weer kan aangroeien. Zo kan het filterproces zich steeds opnieuw herhalen. De ijzerkorrels kunnen wel verzadigd geraken, afhankelijk van de fosfaatgehaltes, maar die kunnen ook verwijderd en vernieuwd worden. Pidpa zorgt voor de uitvoer en het ontwerp van de filter. De onderzoekers van het wetenschapscentrum van ZOO Antwerpen en ZOO Planckendael, het Antwerp ZOO Centre for Research & Conservation (CRC), zorgen voor de opvolging van het effect van de filter.”

Een duurzame filter dus, maar toch is de helofytenfilter slechts een tussenstap op de weg naar een permanentere oplossing. “De huidige situatie zorgt zelfs met de helofytenfilter niet voor herstel op lange termijn. Als we dat willen verwezenlijken, dan moeten we mikken op een ecohydrologisch systeemherstel op landschapsschaal. Tot dan is de helofytenfilter een technisch hulpmiddel tijdens periodes van droogte”, besluit Toon.