Slapende apen

Slapende apen

Onze meest nauwe verwanten zijn chimpansees en bonobos, twee iconische en charismatische diersoorten die bedreigd worden in hun voortbestaan door menselijk toedoen. Net als veel andere primaten worden chimpansees en bonobos nog elke dag bedreigd door habitatverlies en door de handel in apen die worden gehouden als huisdier en de illegale handel in bushmeat. Om proactief een bijdrage te leveren voor een betere toekomst voor deze bedreigde dieren onderzoeken we het gedrag van chimpansees en bonobo’s in dierentuinen en in het wild, in onze onderzoeksprogramma’s Projet Grands Singes in Kameroen en LuiKotale in Congo. Met een plaatselijk team onderzoeken we er hoe apen en mensen kunnen samenleven in niet-beschermde gebieden. We onderzochten recent ook het nachtelijk gedrag van chimpansees. De kennis over nachtelijke activiteit en slaappatronen van chimpansees is enerzijds van belang voor de efficiënte bescherming van deze dieren, maar die gegevens gunnen ons ook een andere kijk op de evolutie van onze eigen slaapgewoonten en kan ons nieuwe informatie aanleveren voor bijvoorbeeld slaapproblemen bij mensen. 

Hoe verloopt het onderzoek concreet?

Het onderzoek gebeurde aan de hand van videobeelden gemaakt door nachtcamera’s op een groot aantal verschillende locaties in Afrika, een onderdeel van het PanAf-programma. Dat onderzoeksprogramma richt zich op een vergelijkende studie van wilde chimpansees in hun hele verspreidingsgebied, opgestart door het Max Planck Instituut voor Evolutionaire Antropologie in Leipzig in samenwerking met een groot aantal andere onderzoekspartners. Onder leiding van Dr. Nikki Tagg en Dr. Barbara Fruth, twee primatologen van ZOO Antwerpen en ZOO Planckendael, werden die nachtbeelden nauwgezet geanalyseerd om zo een beter beeld te krijgen van het slaapgedrag bij chimpansees. Met de gedetailleerde analyses van die video’s onderzochten we bijvoorbeeld welke externe factoren het slaappatroon kunnen beïnvloeden, zoals de aanwezigheid van andere diersoorten (olifanten, buffels) en meer specifiek roofdieren (leeuwen, luipaarden en hyena’s) in de nabijheid, de structuur van het bos (hoe dicht is het bos, hoe hoog zijn de bomen), het belang van weersomstandigheden (temperatuur, regen) en de rol van allerlei menselijke activiteiten (illegale jachtpraktijken en houtkap).

Wat blijkt uit het onderzoek?

Uit het onderzoek leren we onder meer dat chimpansees, net als mensen, één lange vaste slaapperiode hebben ’s nachts en dus zelden wakker worden. Chimpansees blijken hun slaappatroon aan te kunnen passen om te reageren op veranderende omgevingsfactoren, waarbij menselijke activiteit een belangrijke rol speelt. Uit de studie blijkt onder andere dat het vooral de jongste dieren zijn die ’s nachts actief zijn. Nachtactiviteit lijkt verband te houden met hoge dagtemperaturen, want chimpansees zijn ’s nachts actiever na warme dagen. Waarschijnlijk slapen chimpansees net als mensen slechter in warme nachten. De studie toont ook dat nachtelijke activiteit hoger kan zijn als er minder verstoring is door menselijke aanwezigheid in de nacht, bijvoorbeeld om te jagen, illegaal hout te kappen, of tijdens het verzamelen van andere producten uit het bos.

Deze informatie geeft ons een beter inzicht in de factoren die mogelijk een rol hebben gespeeld bij de evolutie van menselijke slaappatronen. Onze verre voorouders moesten net als apen nu een evenwicht zoeken tussen kosten en baten van slapen versus waken. Slaap is cruciaal voor het herstel van alle lichaamsfuncties, maar slaap kan ook een grote kost met zich meedragen. Al slapend ben je kwetsbaar voor mogelijke predatoren, je hebt minder tijd voor het verzamelen van voedsel, voor sociale interacties met je soortgenoten, of voor het aanleren van nieuwe vaardigheden. We gaan er van evolutionair oogpunt van uit dat mensen een relatief korte, efficiënte slaap hebben ontwikkeld vergeleken met andere primaten, omdat langer wakker zijn bij vroege mensachtigen een aantal evolutionaire voordelen bracht. De langere wakkere periode gaf ons meer tijd om te leren, te creëren en ons beter aan te passen aan onze omgeving.

Onze studie laat zien dat chimpansees hun slaap dus kunnen aanpassen, als reactie op omgevingsstress, zoals extreme temperaturen en externe bedreigingen. Soortgelijke factoren hebben waarschijnlijk de evolutie van menselijke slaappatronen gevormd, wanneer vroege mensachtigen het evenwicht moesten zoeken tussen kosten en baten van slapen versus waken. Er zijn aanwijzingen dat mensen in het pre-industriële westen twee slaapmomenten hadden, met een waakzame periode in het midden van de nacht. De hypothese was dat dit het slaappatroon van onze voorouders was, en dat de industrialisatie – en dus een drukker leven – onze slaaptijd heeft ingekrompen. Maar ons onderzoek geeft aan dat ook onze menselijke voorouders al één lange slaapperiode hadden, net als wij vandaag.

Hoe heeft het onderzoek impact?

Het is de eerste keer dat nachtactiviteit bij chimpansees zo uitgebreid werd onderzocht. Bij primaten worden er al decennia lang geluiden en beweging waargenomen ‘s nachts. Nooit eerder werd bekeken welke plaats dit inneemt in hun slaappatroon. De kennis over de slaappatronen van chimpansees is van belang voor de efficiënte bescherming van de bedreigde dieren, maar geeft ook inzicht in de evolutie van onze eigen slaapgewoonten en zou informatie kunnen leveren voor bijvoorbeeld slaapgeneeskunde. We moedigen dus aan om elementen uit primaatonderzoek mee te nemen in het onderzoek naar menselijk slaapgedrag. Door expertises te bundelen kunnen we slaap bij primaten en mensen ontwarren.

We moedigen aan om elementen uit primaatonderzoek mee te nemen in het onderzoek naar menselijk slaapgedrag

De resultaten van deze studie werden in een set van negen papers gepubliceerd in American Journal of Physical Anthropology.