De duikers in het rifaquarium van ZOO Antwerpen helpen het evenwicht in het kunstmatige koraalrif te bewaren. Net als in de natuur is dit een fragiel ecosysteem van algen, vissen, koralen en andere ongewervelden, micro-organismen… die allemaal sterk afhankelijk zijn van de lichtsterkte en de waterkwaliteit. De temperatuur, de zuurtegraad, het zoutgehalte, het fosfaatgehalte, de stroming van het water… worden dan ook constant gemonitord. De verzorgers werken zelfvoorzienend en houden de koraalkolonie in stand met eigen kweek. Ze stekken de zachte, traag- en snelgroeiende koralen om ze te vermeerderen. Voor ons rifaquarium is oogst uit de natuur immers een harde NO GO. De duikers geven deze belangrijke boodschap aan de ZOO-bezoekers, kweken bewustmaking voor de bedreigingen van de natuurlijke riffen en geven advies naar duik-etiquette in de oceanen. De moraal van het verhaal? Koester het koraal!

Het Great Barrier Reef, het grootste koraalrif ter wereld, kwam recent in de media. Het kampt met de ergste verbleking ooit gemeten. Het rif is kwetsbaar en heeft te lijden onder de klimaatverandering. Koraalrif is erg gevoelig aan temperatuursveranderingen. Als het zeewater te warm wordt, verbleken de koralen: ze drijven de kleurrijke algen die in hun weefsels leven af. Maar de koralen kunnen niet overleven zonder de algen, die hen voedingsstoffen leveren. Daardoor sterven de koralen af. En dat proces gaat onder invloed van de klimaatverandering de laatste jaren steeds sneller. Koralen kunnen nog wel herstellen van verbleking. Maar naast klimaatverandering zijn er nog overbevissing, scheepvaart en vervuiling door industrie en landbouw die een bedreiging vormen. (BRON: vrt NWS)

Miljoenenstad vol leven

Een koraalrif is een immens ecosysteem van o.a. planten, vissen, zeedieren en micro-organismen die mooi in symbiose leven met elkaar. Het is een drukke leefgemeenschap van wel honderdduizend verschillende soorten. Koraalriffen nemen amper 0,2% van het aardoppervlakte in, maar huisvesten 25% aan biodiversiteit van al het leven in de oceanen. Elke schakel is belangrijk om het kwetsbare evenwicht van deze miljoenensteden te bewaren. Vissen, zoals doktersvissen, smullen van de algen en bevrijden zo het koraal van deze verstikkende planten. Soorten zoals de welgekende anemoonvis vinden hier hun onderkomen, hun kraamkamer, hun bescherming, maar ook hun voedsel. Roofvissen leven in deze omgeving om er kleinere bewoners te verschalken. Kortom het is een heel kwetsbaar kluwen van geven en nemen, een prachtig voorbeeld van de wonderen van de natuur.

Bloemdiertjes

Koralen zijn dieren, geen planten. De grotere soorten kunnen uit honderdduizenden koraalpoliepen samen bestaan. Ze behoren tot de klasse van de Anthozoa of bloemdieren, net als zeeanemonen. Poliepen leven in symbiose met micro-algen of zoöxanthellen die in hun weefsel leven. Ze hebben elkaar nodig. Zonder deze algen kunnen de poliepen niet groeien. Zonder poliepen kunnen de algen niet overleven. Wist je dat de kleine ééncellige algen kleur geven aan het koraal?

Fotosynthese

Licht is onontbeerlijk, want dankzij het zonlicht kunnen de microscopisch kleine algen aan fotosynthese doen. Ze zetten koolstofdioxide (CO2) om in zuurstofrijke energie voor de koraalpoliepen. De afvalstoffen die de koraalpoliepen produceren worden omgezet tot stoffen die dan weer voedzaam zijn voor de algen. Bovendien bieden de koraalpoliepen die in kolonies leven, bescherming aan de microscopisch kleine algen. Dankzij hun doorzichtig jasje laten ze het zonlicht door. De locatie van koraalriffen in helder en ondiep water, waar voldoende licht doorpriemt, is onmiddellijk duidelijk. Ook daarom groeit het koraal naar boven. Ze reiken naar het licht.

Hard en zacht

We onderscheiden verschillende koralen: er bestaan steenkoralen die met hun hard kalkskelet het raamwerk van het rif bouwen. Ze halen daarvoor calcium uit het water om het af te zetten onderaan de poliep. Als ze sterven blijft enkel hun exoskelet over, wat dan weer de fundering voor nieuwe koraalpoliepen vormt. Zachte koralen zetten zich vast op rotsen of andere harde substraten. Deze koralen bewegen mee met het water, voelen zacht aan en kunnen prachtige kleuren en vormen hebben. Zo kenmerken gorgonen of hoornkoralen zich door hun wijdvertakte structuren. Lederkoralen hebben een brede, stevige basis. Genetische diversiteit is ook onderwater heel belangrijk! In ZOO Antwerpen bestaat het koraalrif uit zachte koralen en tonen we 15 soorten, zoals Sinularia, Anthelia, Cladiella, Sarcophyton en Klyxum.

Voortplantingswolk

In de natuur is voortplanting onontbeerlijk voor het voortbestaan van de soort en de instandhouding van het rif. Koralen hebben verschillende voorplantingsstrategieën ontwikkeld om te overleven. Sommige soorten planten zich geslachtelijk voort en doen aan ‘coralspawning’. Op een welbepaalde nacht schieten de verschillende soorten koralen tegelijkertijd miljoenen eitjes en zaadjes vrij in zee. Deze grote ‘voortplantingswolk’ trekt smulpapen aan en belandt in menige vissenmaag alvorens te kunnen samensmelten. Maar in het beste geval komt het tot ettelijke bevruchtingen. De vruchtjes van allerlei koraalsoorten ontwikkelen zich daarna tot planula-larven van één millimeter lang. Deze larven dragen al zoöxanthellen met zich mee terwijl het zeewater hen enkele dagen tot maanden met zich meevoert. De survivors hiervan zetten zich finaal vast op rotsen, vormen er hun kalkskelet en groeien uit tot koraalpoliepen. Andere soorten bevruchten de eitjes inwendig en na metamorfose van larve tot mini-koraalpoliep van één millimeter zijn ze onmiddellijk klaar voor groei in het substraat van de zeebodem. Ze moeten snel groeien om te vermijden dat ze bedolven worden onder algen of begraven in het zand. Vanaf dan kunnen ze zich ook ongeslachtelijk voortplanten, net als andere koraalsoorten. Bij ongeslachtelijke voortplanting maken ze klonen van zichzelf en raken zo verbonden met elkaar tot een nieuwe kolonie. Of ze doen aan fragmentatie: als er stukken koraal afbreken, door bijvoorbeeld een storm of door dieren, dan kunnen deze zich vasthechten en weer verder ontwikkelen tot nieuwe kolonies.

Slakkengang

De kern van rif bestaat uit dood materiaal van oude poliepen. De jonge ‘koraalscheuten’ breiden uit aan de buitenkant. Duiker en verzorger Thomas vertelt passievol: “Maar koralen hebben een slakkengang, sommige soorten groeien slechts vijf millimeters per jaar, anderen tikken drie centimeters per maand op de groeicurve.”

Koraal van eigen kweek

In de kelder van het Aquarium groeit het koraal aan in de eigen kweekruimte. De aquariumverzorgers vermenigvuldigen hier zacht koraal door kleine stekken van een moederdier te nemen. Van de nieuwe stekken worden secuur dode stukjes en algen weggesneden zodat ze de kolonie niet kunnen overwoekeren. Daarna verlijmen de verzorgers ze met speciale koraallijm op kunststoffen plaatjes. In het ondiepe water onder licht in een tropisch dag/nachtritme groeien ze uit tot nieuw koraal met een snelheid van maximum drie centimeter per maand. Dat zijn de snelgroeiende soorten want de meesten koralen hebben een slakkentempo van een paar millimeter per maand. Het zijn levende dieren, maar ze ervaren geen pijn zoals wij. “Met deze eigen koraalkwekerij zijn we zelfvoorzienend. Er worden geen koralen uit de natuur gehaald, net als bij de andere diersoorten. Er zijn meer EAZA-leden (Europese Associatie van Zoos en Aquaria) met kunstmatige koraalriffen en een uitwisseling is evident”, vertelt Thomas verder.

“Met deze eigen koraalkwekerij is ZOO Antwerpen zelfvoorzienend. Er worden geen koralen uit de natuur gehaald, net als bij de andere diersoorten. Er zijn meer EAZA-leden (Europese Associatie van Zoos en Aquaria) met kunstmatige koraalriffen en een uitwisseling is evident.” - Duiker en verzorger Thomas Van Puymbroeck

Eigen ecosysteem

Het koraalrif in het Aquarium van ZOO Antwerpen behoort tot de top drie van grootste rifaquaria van Europa met levend koraal. Net als in de natuur bepalen factoren zoals licht, temperatuur en waterkwaliteit het overleven van het koraalrif. Het aquarium heeft een breedte van twaalf meter en is vier meter hoog. Nieuwe energiezuinige ledlampen zorgen voor voldoende licht dat tot vier meter diepte alle koralen doet groeien. Ze branden van 10u tot 22u en evenaren zo een natuurlijke lichtcyclus. In 300 000 liter Noordzeewater van 25°C en achter dertien centimeter dik acrylglas gedijen sinds 2015 1500 rifvissen. Wel 50 verschillende soorten zoals blauwgespikkelde roggen, doktersvissen, juffertjes, pincetvissen, lipvissen, papegaaivissen en verschillende soorten zacht koraal kleuren het rif. Het fragiele evenwicht van de waterkwaliteit wordt mee bepaald door de zuurtegraad en het zoutgehalte van het water, de temperatuur en de stroming en nog zoveel verschillende andere factoren. In de kelder van het Aquarium staat dan ook een technische installatie om U tegen te zeggen.

De verzorgers van het Aquarium zijn buiten vissenkenners en duikers, ook chemici en technici. “De ideale waterkwaliteit bewaren, vormt een constante uitdaging. Een hypermoderne waterbehandeling helpt ons om dit evenwicht te realiseren”, vertelt curator en marinebioloog Philippe Jouk. Zo verwijdert een eiwitafschuimer via schuimbellen stoffen zoals eiwitten en ander organisch materiaal en zorgt hij voor meer zuurstof in het water. De zandfilter vangt al het zweefvuil op en de biofilter breekt met bacteriën alle overblijvende biologische afvalstoffen af. Het osmosetoestel maakt van kraantjeswater puur water om het verdampte water aan te vullen. Dankzij de ozongenerator werkt de eiwitafschuimer efficiënt en de ultraviolette lampen helpen de bacteriën, de ééncellige algen en de virussen mee te elimineren.

“De ideale waterkwaliteit bewaren, vormt een constante uitdaging." - curator en marinebioloog Philippe Jouk

En plots werd het evenwicht verstoord. Het dominante vingerlederkoraal of Sinularia flexibilis stierf af. Het ontwikkelde necrose aan de basis en verloor zijn aanhechting op de stenen. De koraalpoliepen werden onmiddellijk in quarantaine geplaatst en de zoektocht naar de juiste behandeling werd opgestart. De predatie van de aanwezige vissen was te groot op het aanwezige koraal en het voedselevenwicht was zoek. Daarom werd het voederpatroon aangepast en de grootste predatoren werden tijdens het herstel tijdelijk verplaatst. De waterparameters worden nu bijgestuurd om het evenwicht te herstellen. Ook krijgen de rifvissen vanaf nu aan gepaste voeding waarmee ze hun grootste honger kunnen stillen. Dagelijks bungelen er voederringen met algenpreparaten in het aquarium om de knabbelhonger van de vissen te stillen en de koralen rust te gunnen. De eerste koralen werden voorzichtig terug geïntroduceerd en doen het goed. ZOO Antwerpen hoopt het rif snel te kunnen herstellen en aan te vullen met eigen koraalkweek.

Doemscenario

Ook wereldwijd gaat het niet goed met het koraal. De laatste 30 jaar is 50% afgestorven. Als we niets doen, zijn we deze eeuw zo goed als 90% van alle koraalriffen kwijt. Onze menselijke invloed op de gezondheid van het koraal is enorm groot. Enig verantwoordelijkheidsgevoel dringt zich op!

De opwarming van de aarde doet de temperatuur van het zeewater stijgen. Idealiter leeft een koraalrif in watertemperatuur van 25°C tot 29°C afhankelijk van hun locatie op de wereldbol. Is het te warm, dan reageert het koraal door de zoöxanthellen af te stoten en kan het zichzelf niet meer voeden, kortom het verbleekt en sterft af. Het zeewater neemt broeikasgassen op uit de atmosfeer en het water verzuurt door opname van CO2. Dit zuur beïnvloedt de groei van het koraal negatief. Talrijkere, hevigere stormen beschadigen ook de fragiele structuren van het koraalrif.

Het grootste gedeelte van de wereldbevolking woont in de kustgebieden en beïnvloedt de riffen. Landbouwpesticiden en -afvalstoffen tasten de koralen aan. Bovendien veroorzaken afvalstoffen van rioleringen en landbouwbemesting eutrofiëring of overrijking van het water resulterend in een sterke overwoekerende algengroei. Koralen stikken door bodemdeeltjes van landontginning en ontbossing die ook in het zeewater terecht komen. Plastic soep vervuilt de zeeën.

Overbevissing verstoort deze ecosystemen. Normaal grazen plantenetende vissen de algen van het koraal. Door overgroeiing kan het niet meer aan fotosynthese doen. Minder vissen, meer algen, minder fotosynthese, minder koralen, minder vissen…. Bovendien brengen destructieve vismethoden met dynamiet, sleepnetten of cyanide nog meer schade aan het koraal aan.

“Het koraalrif kan niet op tegen het moordend tempo van de klimaatverandering in de oceanen. Daarom moeten wij het tij keren en voldoende aandacht aan de problematiek geven. Dat proberen we alleszins dagelijks om 14u, tijdens de duik in het rifaquarium.” - Duiker en verzorger Thomas Van Puymbroeck

Toerisme zorgt ook voor verstoring en beschadiging. Verzorger Thomas, zelf een gepassioneerd duiker, vraagt vol vuur: “We kunnen het tij nog keren! Laten we samen op de bres staan voor het koraal. Zwemmers, duikers of snorkelaars, gebruik speciale koraalvriendelijke zonnecrèmes die de micro-algen niet afbreken. Ga niet op het rif staan om te rusten of raak het niet aan. Het is zo fragiel en kan gemakkelijk afbreken. Let op waar je het anker dropt. En een oproep aan alle toeristen: koop geen koraal als souvenir. Koraal wordt levend uit de zee gehaald voor de illegale handel. Het hoort in de oceanen thuis, niet op de salontafel. Vele koralen groeien aan het tempo van een slak en passen zich ook aan als een slak. Het koraalrif kan niet op tegen het moordend tempo van de klimaatverandering in de oceanen. Daarom moeten wij het tij keren en voldoende aandacht aan de koraalriffen geven. Dat proberen we alleszins dagelijks om 14u, tijdens de duik in het rifaquarium.”