“Chocolade kan zeker bijdragen aan het redden van goudkopleeuwapen.” Dat weten we na 20 jaar onderzoek naar de klauwapensoort in het Braziliaanse Bahia. “Dat is het geval wanneer de cacao waarvan de chocolade gemaakt is uit een cabruca komt. In dat type cacaoplantage telen de landbouwers de grondstof van chocolade op zo’n manier dat de woudbomen waarin de goudkopleeuwapen leven kunnen blijven bestaan. Een ideaal compromis tussen biodiversiteitsbehoud en economische rentabiliteit dus”, weet Kristel De Vleeschouwer, die al twintig jaar onderzoeks- en conservatieproject BioBrasil coördineert. 

BRUIKBAAR COMPROMIS

Agroforestry. Zo heet het productiesysteem waaronder project BioBrasil haar schouders zet. “Boeren die aan agroforestry doen, gaan economische soorten zoals cacao, rubber en andere fruitbomen combineren met woudbomen. Zo blijft een deel van de originele bomen gevrijwaard van boskap, waardoor bijvoorbeeld goudkopleeuwapen hun weg terugvinden naar de oorspronkelijke wouden”, legt de wetenschapster uit. Dat is nodig, want de goudkopleeuwapen zijn bedreigd. “We schatten dat er nog maximum 15.000 dieren overblijven in de natuur. Dat getal stemt ons hoopvol voor het voortbestaan van een leefbare populatie, op voorwaarde dat we hun leefgebied kunnen beschermen natuurlijk.”

Chocolade en cabruca’s zijn niet dé oplossing, maar een compromis voor de goudkopleeuwapen. “De ideale habitat van deze klauwapensoort is het Atlantisch kustwoud in Brazilië, want dat oorspronkelijk leefgebied bestaat uit stabiele bossen. De hoge woudbomen bieden de dieren vruchten, ze voorzien hen van slaapplaatsen in boomholtes en ze zorgen voor beschutting tegen roofdieren”, legt Steffi Dekegel uit, doctoraatsstudente aan de Universiteit van Louvain-la-Neuve. Maar het woud in Brazilië krijgt het zwaar te verduren. “De bossen zijn vaak niet beschermd of liggen op privé-eigendommen. Er zijn wel milieuwetten die boskap verbieden, maar die worden amper gehandhaafd. Door houtkap verdwijnen grote delen van de bossen en blijven er enkel versnipperde bosfragmenten over. Populaties van goudkopleeuwapen geraken zo geïsoleerd, want ze blijven in de vertrouwde omgeving van het beperkte stuk woud dat overblijft. Dat lijkt veilig, maar dat levert nieuwe problemen op. Door het gebrek aan genetische diversiteit kan de populatie op termijn uitsterven.”

Om die isolatie te vermijden, kunnen cacaoplantages redding in nood bieden. “Cabruca’s spelen een belangrijke rol in het verhogen van de connectiviteit van het landschap. Tussen de versnipperde bosfragmenten van het originele woud kunnen zij als het ware een brug vormen voor de goudkopleeuwapen. Cabruca’s zijn immers ook een bruikbare leefomgeving voor de klauwapensoort, aangezien de hoge woudbomen die ze nodig hebben, kunnen blijven bestaan om schaduw te bieden aan de cacaobomen. Enkel de ondergroei van de vegetatie moet plaatsmaken voor de cacaoteelt”, aldus Dekegel.

"We hopen op het voortbestaan van een leefbare populatie, maar dan moeten we hun leefgebied kunnen beschermen natuurlijk.” - Projectcoördinator Kristel De Vleeschouwer

Voor haar doctoraatsstudie trekt Steffi Dekegel begin maart 2022 naar Brazilië om het snijpunt te zoeken tussen het ideaal aantal schaduwbomen voor de ecologie én de economie. De situatie is immers complex. “Hoe meer schaduwbomen, hoe beter voor de goudkopleeuwapen, dat is zeker het geval. Maar er is nog niet in kaart gebracht hoeveel schaduwbomen er kunnen blijven staan om de traditionele cacaoteelt rendabel genoeg te houden voor de plaatselijke boeren. Het gevaar is immers dat de landbouwers hun cabruca intensiever gaan gebruiken voor een hoger rendement en er daardoor te weinig hoge bomen blijven staan voor de goudkopleeuwapen. Of mogelijk kiezen ze voor snellere en grotere winst met een monocultuur zoals een koffieplantage waarin geen enkele woudboom meer overblijft. Dat willen we natuurlijk voorkomen door in te zetten op het bevorderen van de economische duurzaamheid van de cacaobosbouw in de regio van Bahia.”

Met dit onderzoek zal het Centre for Research & Conservation (CRC), het wetenschappelijk instituut van de Koninklijke Maatschappij voor Dierkunde van Antwerpen opnieuw een bijzondere bijdrage leveren in de academische wereld. “Wetenschappelijk onderzoek wat de cacaosector betreft heeft zich tot nu toe toegespitst op andere regio’s zoals West-Afrika en Azië. Ook andere gewassen zoals koffie zijn uitgebreid bekeken. Tot nu toe is er nog maar weinig interdisciplinair onderzoek geweest naar de cacaosector in Brazilië, dus met dit onderzoek leveren we een waardevolle bijdrage”, legt Dekegel uit. Vanuit België is daar natuurlijk ook veel vraag naar, want chocolade is hét Belgisch exportproduct bij uitstek. De chocoladesector streeft dan ook naar een duurzamere chocolade- en cacaoproductie.

DE PERFECTE POSITIE

Twintig jaar na de opstart van project BioBrasil heeft het team dus een bijzondere mijlpaal bereikt, want de twee decennia van doorgedreven onderzoek en informatievergaring leiden nu tot concrete conservatie-acties. “Al van het prille begin in 2002 doet het team van BioBrasil aan wetenschappelijke studies waarin we kijken naar de effecten van de versnippering in het leefgebied van de goudkopleeuwapen op hun genetica, hun gedrag, de ecologie en het aanwezige voedselaanbod. Het oorspronkelijke plan was dat we dit project voor drie jaar zouden opstarten, maar dat is een beetje uitgelopen”, lacht De Vleeschouwer.

"Dankzij 20 jaar aan wetenschappelijk onderzoek en netwerking met partners kunnen we met een hoge graad van efficiëntie heel gericht aan conservatie-acties doen.” –Projectcoördinator Kristel De Vleeschouwer

Dankzij de twee decennia aan aanwezigheid en ervaring staat BioBrasil nu in de perfecte positie om met een schat aan onderbouwde feiten aan conservatieplanning te doen en de nodige kennis te leveren aan lokale projecten, rekening houdend met de noden van de bevolking en hun perceptie over goudkopleeuwapen. “Wij zijn het langstlopend project in de regio. Daardoor is ons netwerk ijzersterk en kunnen wij een interdisciplinaire aanpak verzekeren. Uit dat netwerk is nu het Bahian Lion Tamarin Conservation Initiative (BaLTCI) opgericht, gecoördineerd door het CRC samen met de Braziliaanse NGO Bicho do Mato, met BioBrasil als belangrijke partner. Zo kunnen we nu op een gefundeerde manier bijvoorbeeld workshops rond agroforestry opstarten, educatieprogramma’s rond milieubewustzijn opzetten en de negatieve gevolgen van houtkap voor de natuur uitleggen. Meer nog: we kunnen aantonen aan de boeren dat ze zelf iets kunnen doen voor de natuur én daar zelfs beter van kunnen worden. Wij steunen hen als zij de goudkopleeuwapen helpen. Zoals bij chocolade Sul de Bahia, die gelinkt is aan het project BioBrasil.  We promoten de verkoop van het product en werken met landbouwers om hen te helpen aan de voorwaarden te voldoen om het certificaat te verkrijgen. Op die manier maakt onze steun hun cacaoplantage economisch rendabeler. Om deze samenwerking te behouden, zetten deze boeren hun schouders mee onder het agroforestry project en laten zij de woudbomen zoveel mogelijk staan. Dat is dan weer goed voor de goudkopleeuwapen, waardoor ook onze conservatiemissie ondersteund is. Ik ben er heel trots op dat we die cyclus hebben kunnen vervolledigen.”

Het doel voor de toekomst is dan ook duidelijk: project BioBrasil wil leefbare en duurzame populaties van goudkopleeuwapen in hun natuurlijk gebied blijven behouden, ondersteund door een netwerk van lokale partners en belanghebbenden, verenigd in het netwerk BaLTCI. Het team streeft ernaar dat het gebied beheerd wordt op een manier waarop het bijdraagt aan een duurzame ontwikkeling voor de mens én de natuur. Zo creëert project BioBrasil een win-win-win-winsituatie: voor de goudkopleeuwapen, voor de lokale landbouwers, voor de chocolade en voor u.

Het Centre for Research & Conservation (CRC) heeft al een uitgebreide geschiedenis met de goudkopleeuwapen. Sinds 1978 heeft ZOO Antwerpen deze klauwapensoort in haar dierencollectie en bestudeert ze de dieren. Het CRC speelt ook een belangrijke rol in het internationale kweekprogramma voor de soort in dierentuinen. Sinds 2002 doet ze ook onderzoek in de natuur in het project BioBrasil om bij te dragen aan conservatie-acties voor de populatie in de natuur. Op die manier draagt het CRC op alle vlakken bij aan de bescherming van de goudkopleeuwapen.