Olifantenherpes komt voor in de natuur en in dierentuinen. Tot dusver blijft het een groot mysterie hoe het te behandelen is. Het virus is latent in het bloed van olifanten aanwezig. Vooral jonge dieren, tot een jaar of acht, zitten continu in een gevarenzone. Een uitbraak is veelal acuut en levensbedreigend. De ontwikkeling van een vaccin is cruciaal en zou een wereld van verschil betekenen voor olifanten, zowel in dierentuinen als in de natuur. Daarom hebben ZOO Antwerpen en ZOO Planckendael via crowdfunding een geldbedrag van liefst 75.000 euro gegenereerd dat cruciaal was om een gloednieuw wetenschappelijk onderzoek te starten rond de ontwikkeling van een vaccin aan de Universiteit van Utrecht, Nederland. Maar daarnaast volgen onze wetenschappers onze jonge olifanten op en verzamelen ze zo informatie die kan helpen bij het opsporen van triggers van het virus. Innovatieve genetische analyses van bloed in het labo van ZOO Antwerpen maken het voortaan mogelijk om een uitbraak meer voorspelbaar te maken zodat ook andere dierentuinen gebruik kunnen maken van de expertise van de wetenschappers van ZOO Antwerpen en ZOO Planckendael. 

ACHTERGROND

In het voorjaar van 2018 werd ZOO Planckendael voor het eerst geconfronteerd met een dodelijke herpesuitbraak. Een olifant uit de kudde bezweek geheel onverwacht aan het virus. (Lees het artikel "Als het te laat is...") “Dat heeft heel wat teweeggebracht”, legt Linda Van Elsacker uit, zoölogisch directeur van ZOO Antwerpen & ZOO Planckendael. “We waren zo genomen in snelheid dat we hebben beslist te gaan onderzoeken waar wij allemaal stappen kunnen zetten die een volgend geval sneller zouden doen opmerken. Of hoe een behandeling zou kunnen ingezet worden.”

HOE VERLOOPT HET ONDERZOEK CONCREET?

Op dit moment is inzicht in het herpesvirus wereldwijd quasi onbestaande. We vinden het dus erg belangrijk om in te zetten op dit onderzoek. Daarom is er aan de faculteit Diergeneeskunde van de Nederlandse Universiteit Utrecht een onderzoeksproject opgestart dankzij de fondsenwerving die gebeurde na de dood van een olifant in ZOO Planckendael. Het gaat om een onderzoeksproject naar de bestrijdbaarheid van het virus. Er wordt concreet gezocht naar een inenting. Professor dr. Xander de Haan, viroloog aan de Universiteit van Utrecht: “Wij trekken ons het lot van de olifanten aan en willen graag een vaccin ontwikkelen tegen het virus. Dat gaan we doen door de sleutels die het virus gebruikt om een cel binnen te komen na te maken en die als vaccin te gaan gebruiken.” Die sleutels kunnen de onderzoekers ook gebruiken om vast te stellen waar in het dier het virus precies voorkomt. “Als we weten hoe de ziekte tot stand komt, kunnen we ook een therapie ontwikkelen”, vult professor. dr. Victor Rutten aan, immunoloog aan de Universiteit van Utrecht. “Er zijn nog extra fondsen nodig. Maar dit project is van uitermate groot belang.” 

We gaan de sleutels die het virus gebruikt om een cel binnen te komen na maken en die als vaccin gebruiken

ZOO Antwerpen & ZOO Planckendael beschikken zelf over een heel sterk labo en wetenschappelijke werking. De onderzoekers van het Antwerp ZOO Centre for Research and Conservation (CRC), het wetenschappelijke onderzoekscentrum van ZOO Antwerpen en ZOO Planckendael beschikken over kennis, expertise en gespecialiseerde labo-apparatuur (QPCR). “Met dat toestel kunnen we de toestand van kalveren monitoren”, gaat Van Elsacker verder. “En dat zijn dan niet alleen die van onze eigen kalveren, maar we hebben ook het potentieel om andere dierentuinen hierbij te helpen.” “Met een QPCR-machine kunnen we DNA bestuderen”, zegt Philippe Helsen, conservatiegeneticus bij ZOO Antwerpen en ZOO Planckendael. “Veel nauwkeuriger dan we dat voordien deden. We kunnen concentraties opmeten die in deze studie nodig zijn. We weten dat herpes vaak latent aanwezig is in kleine hoeveelheden in olifantenbloed. Op een bepaald moment is er een boost. Net doordat we nu zo’n gevoelig apparaat hebben, kunnen we die snelle stijging veel nauwkeuriger oppikken.” De apparatuur bestaat al wel langer, maar werd tot voor kort niet gebruikt voor het opsporen van herpes. “Elk stukje DNA, elk virus, is anders en er moeten nieuwe methodieken worden gemaakt om die specifieke virussen op te sporen. Tot voor kort was het heel moeilijk om herpes op te sporen binnen olifanten omdat het een speciaal virus is. Ondertussen weten we hoe we het kunnen doen en kunnen we het ook toepassen.”

Tot voor kort was het heel moeilijk om herpes op te sporen. Ondertussen weten we hoe het moet en kunnen we olifantenbloed screenen

HOE HEEFT HET ONDERZOEK IMPACT?

De zoektocht aan de Universiteit van Utrecht kan voor een baanbrekend resultaat zorgen. Eens een vaccin ontwikkeld, zou er een wereld van verschil ontstaan, zowel in dierentuinen als in de natuur. Zo’n studie neemt uiteraard een aantal jaren in beslag. Daarom is het intussen belangrijk ook te zoeken naar signalen die een acute herpesuitbraak kunnen voorspellen. Omdat er verschillende types herpes bestaan, dodelijke en minder agressieve, willen de CRC-wetenschappers de verschillende virussen preventief opsporen door olifantenbloed op regelmatige basis te analyseren. “Met screenings in huis kunnen we korter op de bal spelen. Stalen hoeven niet meer naar externe laboratoria.” Er wordt dus regelmatig bloed afgenomen bij olifanten dat in het labo van ZOO Antwerpen wordt onderzocht. Door dat op langere termijn te doen, kan er gezien worden hoe het virus zich evolueert binnen een specifieke olifant. “We kunnen het virus zo sneller opsporen en hopen deze informatie te kunnen gebruiken om te ontdekken welke parameters belangrijk zijn bij een plotse boost van herpes. Door systematisch rapporten op te maken van afwijkende bloedwaarden wordt een uitbraak, die tot voor kort acuut was, meer voorspelbaar. De data die we hier verzamelen, zijn belangrijk om de triggers te onderzoeken die acute aanvallen van herpes veroorzaken en dat is informatie dat we wereldwijd nodig hebben om dit te remediëren”, besluit Helsen. In de toekomst kunnen ook andere dierentuinen gebruikmaken van de expertise van de wetenschappers van ZOO Antwerpen en ZOO Planckendael om het virustype te bepalen. 

Een vaccin zou een wereld van verschil maken, maar intussen zoeken we naar signalen die een acute herpesuitbraak kunnen voorspellen. Die informatie is wereldwijd nodig.