Het vogelverblijf van de toekomst. Dat staat in het hart van Stad Antwerpen, aan de rand van de Antwerpse dierentuin. “In onze Savannevolière vliegen 23 vogelsoorten rond, door onze recalltraining kunnen we hen allemaal individueel opvolgen”, legt curator Vogels en coördinator Dierenzorg Jan Dams uit. Door maandenlange trainingen en het opbouwen van expertise bij de verzorgers herkent elke diersoort nu een specifiek signaal dat hen hun vleugels doet openslaan en bij hun verzorgers doet landen. Een enorme onderneming met een onmiskenbaar grote impact, op de bezoekers, de onderzoekers, de verzorgers én de dieren.

“Als we de vogels in deze enorme Savannevolière niet zouden trainen, dan zouden we de dieren nooit voldoende kunnen checken. Dit doorloopverblijf telt immers 2.000 m² buitenperk, 1.100 m² buffelverblijf en 530 m² in de vorm van zes verdiepingen aan binnenverblijven. Zonder deze oefeningen zouden we de vogels moeten opdrijven om te vangen, en dat is natuurlijk absoluut niet gemakkelijk én niet wenselijk. Deze recalltraining gebeurt vrijwillig, gemoedelijk, op het tempo van de dieren en verbetert alleen daarom al het dierenwelzijn”, aldus Dams.

“Dankzij deze werking hebben we een perfect overzicht over de populatie,  gezondheid en nestbouw”

De curator Vogels ziet echter nog talloze voordelen. “Enerzijds gebruiken we de recalltraining om de dieren naar het binnenverblijf te lokken, naar het historische Neushoorngebouw in onze Savannevolière. (In een ver verleden woonden hier de eerst witte neushoorns, nu tellen we er een 200 à 250-tal Afrikaanse vogels, roofvogels en een kudde Kaapse buffels.) Daarbinnen kunnen we hen eventueel opvangen, beter observeren of bescherming bieden tijdens storm- of winterweer. Anderzijds doen we die recalltraining buiten onder de torenhoge netten van onze Savannevolière zelf. Dankzij deze werking hebben we een perfect overzicht over de populatie, weten we zeker dat elk dier optimaal gezond is en kunnen we zelfs detecteren welke dieren er een nest aan het bouwen zijn. Ook voor de bezoekers van ZOO Antwerpen is er een groot voordeel aan de recalltraining in openlucht. Zo kunnen we immers de zichtbaarheid van de dieren garanderen tijdens onze dagelijkse educatieve voederpresentatie en hen alle vogelsoorten van dichtbij laten bekijken.”

Stoorzenders en moodswings

Hoewel de leien van het Neushoorngebouw een bijzondere historische waarde hebben, gaat dit enorme werk voor het team van de Savannevolière niet altijd van een leien dakje. Niet alleen vraagt het opstarten en vervolledigen van zulke training weken, maanden, jaren. Er blijven altijd talloze factoren het gegeven bemoeilijken. “Eerst en vooral moeten we altijd rekening houden met de weersomstandigheden. Bij een windsterkte van vier beaufort gaat bijvoorbeeld geen enkele abdimooievaar het risico nemen om te vliegen en die ene sprot te kunnen eten”, legt verzorger Jasper uit. “Verder is het succes van onze trainingen ook zeer seizoensafhankelijk. Wanneer de dieren in paarstemming zijn bijvoorbeeld, dan zijn er bij de nimmerzatten heel wat minder reacties op hun signaal. Of als er al een nestje is, dan zien we tijdens één recalltraining het mannetje komen en dan doen we er later nog één voor het vrouwtje, zodat er altijd iemand het nest kan bewaken.”

Ook minder voorspelbare factoren kunnen een impact hebben. “Denk maar aan de stemming van onze vogels. De Von der Deckens tokken hebben bijvoorbeeld vaak moodswings. Als hij geen zin heeft, gaat hij niet komen, punt uit. Maar ook de stemming van onze verzorgers zelf kan een impact hebben. Elke handeling die je uitvoert met de training heeft impact op de dieren: voer je een signaal niet nauwgezet of gehaast uit, dan heeft dat ook gevolg op de uitkomst van je trainingen”, aldus Jasper.

Van expertise naar verfijning

De ervaringen en observaties van deze recalltrainingen hebben bovendien geleid tot het maken van zeer specifieke keuzes in het project. “Dankzij onze expertise weten we dat we recalltrainingen best steeds starten met dominante dieren, zoals bijvoorbeeld de nimmerzatten of de scharrelaars”, legt de curator Vogels uit. De verzorgers beamen dat: “Als je een hamerkop zou willen trainen voorafgaand aan een nimmerzat, dan is de kans heel groot dat de nimmerzat al met de beloning van de hamerkop gaat vliegen. Bij de scharrelaars merk je iets gelijkaardigs. Ze zijn van nature ook zeer assertief en ze vinden niets leuker dan hun nesten dicht bij de wandelweg te leggen. Als je dan vraagt aan een tok om te komen naar een plek in de buurt, dan durft er wel eens ruzie te ontstaan tussen de twee soorten. Door eerst de scharrelaars te trainen en met een recall op te roepen, kunnen we nadien de tokken rustig tot bij ons krijgen.”

Ook leergierige “slimmere” soorten maken kans om eerder getraind te worden. “Onze neushoornvogels zijn bijvoorbeeld zeer intelligent en ook de driekleurglansspreeuwen zijn steeds zeer geïnteresseerd. Die laatsten komen al kijken wanneer we wroeten tussen takjes en groen en dat is een perfect moment voor ons. Dan hebben we deze vogelsoorten hun aandacht al en kunnen we gemakkelijker aan de training beginnen.”

Daarnaast speelt ook het tijdstip en de locatie een grotere rol dan aanvankelijk gedacht. Coördinator Jan Dams: “We zullen de recalltraining geregeld op een andere plaats in de volière houden. Zo associëren de dieren de plek niet met een beloning, maar het signaal wel. We doen dit ook expres dagelijks en meerdaags, om het steeds minder voorspelbaar te maken voor hen. Stel dat we hen enkel zouden conditioneren op een recalltraining tijdens de periode van de voederpresentatie, dan zouden we hen niet op onverwachte momenten naar binnen kunnen roepen bijvoorbeeld. Het is net de bedoeling om hen ten allen tijden te laten luisteren.”

“Met onze recalltrainingen uit de Savannevolière hebben we wereldwijd invloed op de werking van dierentuinen”

Stap voor stap

Maar hoe gaat zo’n training eigenlijk in zijn werk? Verzorger Jasper legt concreet uit hoe de training stapsgewijs verloopt.

1. Gewenningstraining – De dieren wennen aan de aanwezigheid van de verzorgers in hun karakteristieke uniformen.
2. Signaal per soort - Voor elke soort selecteren we een specifiek signaal. Dat kan echt alles zijn, denk maar aan een fietsbel, een potje met kroonkurken, een fluitsignaal, een sleutelbos … noem maar op. De signalen moeten natuurlijk goed van elkaar te onderscheiden zijn door de vogels en duidelijk hoorbaar zijn.
3. Tijdens voeding krijgen ze hun signaal te horen – “Er is een heel simpele regel: de beloning tijdens de recalltraining is extra. Er wordt nooit eten ingehouden, de dieren zullen door een onvoltooide training geen honger lijden. Dat wil niet zeggen dat de beloning nieuw is voor de dieren, want het eten dat ze voorgeschoteld krijgen, is altijd deel van het dieet. Het gaat niet zomaar om een deel, maar om het lekkerste deel, het meest favoriete stukje uit het menu. Vaak gaat het om meelwormen, bosbessen en zulke lekkernijen. Als we zien dat een soort heel goed reageert op een specifiek maal, dan gebruiken we dat als beloning. We geven die beloningen ook op de favoriete manier voor de soort in kwestie. De scharrelaars vangen hun sprinkhanen het liefst op nadat we ze in de lucht gooien. De lepelaars krijgen hun beloning dan weer liefst in het water.
4. Bij hun signaal krijgen ze voeding als beloning – De volgorde wordt omgedraaid. De kroonkurken klinken eerst. Wanneer de dieren daarop afkomen, volgt dat bijzonder stukje voeding als beloning.
5. Variëren qua locaties – De verzorgers beginnen op een vaste plek, maar gaan in een verder stadium steeds variëren qua locaties; op een andere plaats in de volière en nadien zelfs binnen.
6. Herhalen! – Wellicht het codewoord van deze recalltraining. Herhaling is cruciaal. “Als je de training een week niet deed, zullen ze het nog wel snappen, maar stop je er langer mee, dan is het resultaat steeds minder efficiënt. In coronatijden bijvoorbeeld konden we niet meer trainen door een verminderd aantal verzorgers in de Savannevolière, maar dan heb je het net broodnodig om de dieren met een efficiënte recall terug tot bij jou te kunnen roepen”, aldus Jasper. Daarom gebeurt de training dagelijks en meerdaags. Tijdens de herhaling breiden de verzorgers hun recalltrainig steeds verder uit, zodat de dieren steeds beter weten wat hen te wachten staat.

Impact op dierentuinwereld

Het idee van een recalltraining wordt wel vaker toegepast in dierentuinen, zo weet curator Vogels Jan Dams. “Maar in dit soort setting in zo’n grote volière met zoveel dieren in deze mate succesvolle recalltrainingen houden, dat is echt wel uniek. Daarom vinden wij het belangrijk om onze expertise en ervaring te verspreiden. Intern sporen wij de collega’s van andere afdelingen aan om hun mogelijkheden met dit soort training te bekijken en te onderzoeken. Ook extern is de impact groot. Wij worden geregeld uitgenodigd op conferenties om over dit onderwerp te communiceren en we publiceren er ook over in vakliteratuur. Wij krijgen in de Savannevolière ook internationale collega’s over de vloer die komen kijken naar wat er zinvol of implementeerbaar is in hun werking. Zo hebben we met onze recalltrainingen uit de Savannevolière wereldwijd invloed op de werking van dierentuinen”, aldus Dams.