Vermoedelijk uitgestorven soort keert terug naar de natuur dankzij ZOO Antwerpen

Al sinds begin deze eeuw is de vietnamfazant niet meer gezien in de natuur, dus grijpt ZOO Antwerpen in. Dankzij een internationaal kweekprogramma en bijhorend herintroductieproject krijgt deze bijzondere vogel binnenkort een nieuwe kans in de bossen van zijn thuisland Vietnam. ZOO Antwerpen helpt mee aan de herintroductie van deze soort in de natuur. Na genetisch onderzoek van onze eigen wetenschappers bleek bovendien dat twee jonge vietnamfazanten uit ZOO Antwerpen een perfecte match zijn om binnenkort naar Vietnam te vertrekken.

Een unieke, maar mysterieuze soort

Voor een vogel van zijn formaat bleef de vietnamfazant verbazend lang onder de radar. Pas eind 19e eeuw werden ze ontdekt en het blijft een mysterieuze soort. “Wetenschappers hebben de soort nooit in zijn natuurlijke habitat kunnen bestuderen. Onze kennis over de vietnamfazant beperkt zich tot de observaties in dierentuinen en bij de lokale bevolking die vroeger de vogels verzamelden”, zegt Jan Dams, curator vogels in ZOO Antwerpen en voorzitter van de EAZA (European Association of Zoos and Aquariums) Galliformes Taxon Advisory Group (of TAG, een adviesorgaan dat zich focust op een bepaalde diergroep, in dit geval specifiek hoendervogels).

“Wij hebben het deze soort als mens ontzettend moeilijk gemaakt. Het is onze verantwoordelijkheid om dat nu recht te zetten." - Jan Dams, curator vogels ZOO Antwerpen en voorzitter EAZA Galliformes TAG

De vietnamfazant is een laaglandsoort die normaal gezien voorkomt in valleien en langs rivieren - gebieden die zwaar te lijden hebben onder bosbouw en landbouw. De bossen van Centraal-Vietnam werden bovendien zwaar getroffen door de Vietnamoorlog. Door ontbladeringsmiddelen zoals Agent Orange, napalmbombardementen en de daaropvolgende branden werd hun habitat onbewoonbaar. “Wij hebben het deze soort als mens ontzettend moeilijk gemaakt. Het is onze verantwoordelijkheid om dat nu recht te zetten,” benadrukt Dams.

Hoog tijd voor actie

Voor die rechtzetting mag er geen kostbare tijd meer verloren gaan. Op de IUCN Red List, die op basis van uitgebreide criteria een score geeft aan hoe bedreigd een bepaalde soort is, kreeg de vietnamfazant in 2024 een trieste update. De soort kreeg het label ‘critically endangered, possibly extinct in the wild’, met een geschat aantal dieren in de natuur tussen 0 en 49. “Het is voor de vietnamfazant in de natuur geen vijf voor twaalf, maar vijfentwintig over twaalf, dus het is belangrijk dat we een ingreep voorbereiden.”

Helemaal te laat is het gelukkig nog niet. “Wereldwijd is er een populatie van zo’n 1.000 dieren terug te vinden in dierentuinen en bij particulieren, die we kunnen gebruiken om de soort te redden.” Die 1.000 vietnamfazanten stammen allemaal af van 26 dieren die geïmporteerd werden door de legendarische aviculturist Jean Delacour. Hij bracht de vietnamfazant mee naar zijn kasteel in het Franse Clères, vanwaar die over hele wereld verspreid geraakten. Al gooide ook hier een oorlog roet in het eten: tijdens Wereldoorlog II stuikte de populatie in Europa in elkaar. Gelukkig kon ze daarna weer verbreed worden en is er dus goede hoop voor een uiteindelijke herintroductie in de natuur.

Maar hoe doe je dat, een soort redden? Dat is niet zo simpel als het lijkt, maar een gigantisch project met verschillende doorslaggevende factoren.

Genetische diversiteit optimaliseren

Voor een succesvolle herintroductie is genetische diversiteit essentieel. Hoe breder de genetische basis, hoe beter de populatie zich kan aanpassen aan een nieuwe omgeving. Dankzij de wereldwijd ongeveer 1.000 vietnamfazanten—waarvan er 370 onder de hoede zijn van het European Ex-situ Programme (EEP) in dierentuinen—is er een solide basis voor herstel, maar niet alle dieren zullen in aanmerking komen.

“ZOO Antwerpen onderzoekt momenteel nauwlettend dat genetische luik en dus hoe we het best voorbereid kunnen zijn op een herintroductie. Met een enge genetische basis zou het veel moeilijker worden, dus een zo genetisch breed mogelijke populatie is enorm belangrijk.”

Initieel wordt er dan gekeken naar welke dieren er genetisch belangrijk zijn voor de soort, die zeker vertegenwoordigd moeten worden in de toekomstige Vietnamese populatie. Dat gebeurt aan de hand van genoomtechnieken (next gen ddRAD-sequencing) om de soortzuiverheid van de dieren te checken, gevolgd door genetica om de familieverhoudingen te zien. Op basis daarvan kunnen er broedaanbevelingen gedaan worden: welke dieren moeten er zeker naar Vietnam? Welke mannetjes combineren we best met welke vrouwtjes? Daar hebben de wetenschappers van ZOO Antwerpen zich over gebogen en een lijst bepaald.

“Twee jongen die in ZOO Antwerpen geboren zijn, mogen naar Vietnam verhuizen. Bijzonder nieuws!” - Jan Dams

“Twee jongen die in ZOO Planckendael wonen, maar in ZOO Antwerpen geboren zijn, mogen naar Vietnam verhuizen. Bijzonder nieuws!” vertelt Dams. Die dieren krijgen een thuis in Vietnam waar hun jongen voorbereid worden op een leven in de natuur. Uiteindelijk zullen die jongen uitgezet worden in de Vietnamese bossen.

Waar komen ze terecht?

Er is nood aan een kweekcentrum, maar ook aan natuur om de vogels in terug te plaatsen. “De schade in hun leefgebied is groot, er zijn nog altijd kale plekken waar geen planten of bomen groeien omdat ze zo sterk vergiftigd zijn. Gelukkig zijn er nog een paar reservaten waar de natuur wel intact is en waar we dieren kunnen uitzetten.”

In Vietnam is er bovendien nog een grote traditie om hun eiwitten voor consumptie te halen uit het bos. Dat doet de lokale bevolking door dieren te stropen met behulp van kleine stropjes. Niet moeilijk om te maken en helemaal niet duur. “Daar moet iets aan gedaan worden voor we dieren terug gaan uitzetten in de natuur. Dat is alweer een ander aspect: samenwerken met de lokale gemeenschappen. Ervoor zorgen dat zij alternatieve eiwitbronnen hebben, er actief mee praten en hen het belang van biodiversiteit laten begrijpen.”

De reis naar Vietnam

Binnenkort start het koppeltje vanuit ZOO Planckendael hun reis richting Vietnam en het Vinpearl Safaripark in Phú Quốc. Daar gaan ze weer in quarantaine en van daaruit naar het kweekcentrum. “Kweken met deze koppels is dan de volgende stap, met hopelijk in 2025 of 2026 de eerste jongen. Het zijn die jongen die uiteindelijk zullen uitgezet worden in de natuur.”

Het uitzetten zal een enorme leercurve zijn: “zodra onze populatie in Vietnam groot genoeg is zullen we testen uitvoeren. De vogels zullen zenders krijgen om te controleren waar ze naartoe gaan, hoe ze bewegen, of ze blijven leven, kweken,… dat zal er allemaal voor zorgen dat we onze strategie kunnen aanpassen indien nodig.”

Samenwerken voor succesverhaal

Al die puzzelstukken in elkaar laten passen, dat is iets wat ZOO Antwerpen niet alleen doet, maar met een aantal partners. Enerzijds organisaties als de EAZA Galliformes Taxon Advisory Group (TAG), de World Phaesant Association en Birdlife International, dierentuinen en zwaargewichten uit de conservatiewereld, maar natuurlijk ook partners ter plaatse in Vietnam.

“In Vietnam werken we samen met een lokale NGO, Viet Nature, onder leiding van Pham Tuan Anh. Zij heeft initieel zelf contact gezocht met de Europese dierentuinengemeenschap. Zo zijn wij als Galliformes TAG in contact gekomen met hen en ontstond het actieplan.”

Deze organisaties verzamelen zich in het Vietnam Pheasant Recovery Team, waarvan Jan Dams van ZOO Antwerpen de voorzitter is. Zo speelt ZOO Antwerpen een sleutelrol in de herintroductie van deze soort. Hierbij wordt er gefocust op 5 doelen: (1) het onderhouden van een gezonde populatie vietnamfazanten in beschermd milieu, (2) het vinden, voorbereiden en actief managen van geschikte gebieden voor herintroducties, (3) het herintroduceren van vietnamfazanten in een geschikte habitat, (4) de bekendheid van de soort lokaal en internationaal vergroten en (5) politieke en financiële steun verzekeren voor het project.

Een duidelijk focus

“Onze visie binnen het Vietnam Phaesant Recovery Team is gericht op het opzetten van drie duurzame populaties, die zichzelf in stand houden zonder dat we nog dieren moeten uitzetten in de natuur, op drie verschillende locaties. Dat zou een gigantisch goede stap vooruit zijn." - Jan Dams

Wanneer zal de herintroductie een succes zijn? “Onze visie binnen het Vietnam Phaesant Recovery Team is gericht op het opzetten van drie duurzame populaties, die zichzelf in stand houden zonder dat we nog dieren moeten uitzetten in de natuur, op drie verschillende locaties. Zo zorgen we ervoor dat er bij eventuele problemen in één regio toch nog twee andere plaatsen zijn waar ze veilig zijn. Dan zal het werk zeker nog niet gedaan zijn, maar dat zou een gigantisch goede stap vooruit zijn.”

Succes voor de vietnamfazant zou ook verder kunnen gaan: “We gaan via de vietnamfazant, een bekende soort binnen de conservatiewereld, een hele regio beschermen waar ook nog andere (kritiek) bedreigde diersoorten leven.” Zo leven de reuzenmuntjak en de roodscheendoek er, maar zelfs de saola, bijgenaamd de Vietnamese eenhoorn, werd er ooit gespot. “Via de vietnamfazant kunnen we dus mogelijk een heel scala aan dieren, planten en lokale gemeenschappen beschermen. Dat is prachtig om deel van uit te maken,” besluit Dams.

Volledige lijst van partners: BirdLife International, Conservation Vietnam, Viet Nature, Critical Ecosystem Partnership Fund, Keidanren Nature Conservation Fund, IUCN Netherlands, World Pheasant Association, Mandai Nature, Stiftung Artenschutz, Wingham Wildlife Park UK, World Land Trust, KNCF, Zoo Karlsruhe, Paignton Zoo, Prague Zoo, VINACONSERV, WPA, Zoo en Tierpark Berlin, Zoological Society of London, Chester Zoo en Zoo Antwerpen.