Chimpansees doen elke dag aan politiek. Coalities maken, banden smeden, bluffen, contacten onderhouden en netwerken: dat zijn allemaal cruciale taken voor elke chimpansee om de harmonie in hun groep te behouden. Want wie zich de beste politicus toont, eindigt het hoogst op de sociale ladder. Wanneer de dieren zich niet op hun taken kunnen focussen, dan zorgt die afleiding voor een lagere plek in de rangorde. Zo blijkt uit al meer dan drie decennia van observaties en wetenschappelijk onderzoek bij mensapen in de natuur en in ZOO Antwerpen en ZOO Planckendael. Het is dan ook uiterst belangrijk om te begrijpen hoe de politieke wereld van chimpansees in elkaar zit en om te benadrukken dat de dieren zich vooral op hun eigen samenleving moeten kunnen focussen.

DANKZIJ MOEDERS EN BLUFPOKER

Al meer dan dertig jaar doet ZOO Antwerpen en ZOO Planckendael uitgebreid onderzoek naar het gedrag van mensapen in het algemeen, en naar chimpansees, bonobo’s en gorilla’s in het bijzonder. Niet alleen binnenin de verblijven van haar eigen parken, zijn er momenteel wetenschappers aan de slag die de sociale verhoudingen bij chimpansees en bonobo’s bestuderen en in kaart brengen. Ook in andere dierentuinen wereldwijd en in de natuur observeert ZOO Antwerpen mensapen en hun onderlinge relaties. Dat levert gefundeerde informatie op die van onschatbare waarde is om ook de populaties in dierentuinen zo goed mogelijk samen te stellen.

Zo weten we dat chimpansees in groepen met meerdere mannen en vrouwen samenleven, soms wel met tientallen dieren bij elkaar. “Uiteraard worden er van beide geslachten jongen geboren in zo’n gemeenschap. Maar je levensloop ziet er wel anders uit wanneer je een vrouwtje dan wel een mannetje bent”, vertelt Linda Van Elsacker, zoölogisch directeur van ZOO Antwerpen en ZOO Planckendael. De vrouwen verlaten immers hun geboortegroep om inteelt te voorkomen wanneer ze jongvolwassen zijn. De mannen daarentegen blijven bij hun moeders. In de natuur zijn de mannen in een chimpanseegemeenschap dus vaak verwanten, die samen het territorium van de hele groep verdedigen.

"’Bluffen’, ‘coalities vormen’ maar ook ‘netwerken’ en ‘diplomatieke betrekkingen’ onderhouden. Dat zijn allemaal tactieken die chimpansees helpen om goed in de groep te liggen en voor harmonie te zorgen.”

Onderling strijden de mannelijke chimpansees om de hoogste plek in de hiërarchie, de alfapositie. De reden daarvoor is duidelijk: enkel zo krijgen zij toegang tot de vruchtbare vrouwen om op hun beurt voor nakomelingen te zorgen. “Veranderen van positie op de hiërarchische ladder doen ze op twee manieren. Enerzijds speelt hun moeder - en haar status in de groep - een belangrijke rol. Aangezien de jongens bij haar blijven, genieten ze mee van de vruchten of delen ze mee in de klappen die verbonden zijn aan de hogere of lagere rang van hun moeder. Anderzijds doen alle chimpansees aan een indrukwekkend staaltje politiek. ‘Bluffen’, ‘coalities vormen’, maar ook ‘netwerken’ en ‘diplomatieke betrekkingen’ onderhouden: het zijn allemaal tactieken die helpen om goed in de groep te liggen en voor harmonie te zorgen. Dat is zo’n boeiend en intrigerend systeem dat er al in de jaren ’80 boeken over verschenen, bijvoorbeeld van de hand van primatoloog Frans De Waal met de ronkende titel ‘Chimpanseepolitiek’.”

POLITIEK NOG BELANGRIJKER

In de chimpanseegemeenschap in ZOO Antwerpen valt de invloed van de moeder op de status in de groep weg. Op dit moment zijn er immers zo goed als geen bloedverwantschappen in de groep van zes mannen en vijf vrouwen, met uitzondering van twee zussen. Dat wil zeggen dat elke chimpansee enkel gebruik kan maken van zijn of haar politieke vaardigheden om goed in de groep te liggen en nauwe banden te smeden.

“Hoe kwalitatief die relaties zijn, hangt af van de tijd die je er als individu in investeert. Dat is zo bij mensen, maar zeker ook bij chimpansees. De mensapen moeten eerst en vooral continu bezig zijn met het opbouwen en versterken van hun eigen relaties. Dat doen ze bijvoorbeeld door elkaar te vlooien of voedsel met elkaar te delen. Er is ook een tweede belangrijke factor in het spel. Elke chimpansee monitort best de relaties tussen andere individuen. Wie maakt plaats voor wie? Wie deelt voedsel met wie? Wie vlooit wie? En wordt die ook zelf gevlooid? Wie heeft het grootste nest? Wie moet de restjes bij elkaar scharrelen? Zo kan het handig zijn om in een goed blaadje te staan bij een dier dat zelf een goede verstandhouding heeft met de hoogste in rang. Door de politieke structuren te ontdekken, weten zij wie ze best te vriend houden of hoe ze hun positie kunnen verbeteren”, aldus Van Elsacker.

Aan het werk dus. Want dagelijks heeft een chimpansee op die manier heel wat politieke taken op de agenda staan. “Mee deelnemen aan de chimpanseegemeenschap is heel belangrijk. Wanneer disputen of misverstanden ontstaan in een groep van mensapen, moeten de dieren deze relaties kunnen inzetten. Het is op zulke momenten belangrijk om een goede verstandhouding te hebben met soortgenoten om niet in de klappen te delen en de wonden te kunnen likken. We zien gelukkig vaak positieve interacties wanneer chimpansees een goede voeling met de groep hebben. Dan pikken ze perfect de signalen op van partners die bijvoorbeeld tijdens een ruzie op hen willen rekenen. Sommige dieren zijn daardoor echt onafscheidelijk. Dan is het systeem in hun samenleving in harmonie.”

AANGEKOMEN MET EEN LETTERLIJKE EN FIGUURLIJKE RUGZAK

Het buitenbeentje in dit verhaal is chimpansee Chita. Deze inmiddels jonge veertiger kwam als puber toe in ZOO Antwerpen samen met zijn menselijke pleegouders die hem wilden afstaan aan de dierentuin, omdat het niet meer haalbaar was om hem in hun huis te houden. “Chita had op dat moment letterlijk en figuurlijk een rugzak bij”, weet Van Elsacker. “In een tas zat zijn bestek, zijn tandenborstel, zijn yoghurtje voor ’s avonds, zijn wc-potje. Want zo’n gesofisticeerd leven had Chita tot dan toe geleid in het mensengezin. Hij droeg ook deze moeilijke achtergrond met zich mee in zijn figuurlijke rugzak: hij had tijdens zijn vormende jonge jaren nooit de kans gekregen om chimpansee te zijn.”

Chita moest dus leren om aap tussen de apen te worden. “Maar dat verloopt natuurlijk moeizaam als je als wereldvreemde in zo’n samenleving terechtkomt. Hij had hiervoor geen handleiding, geen ervaring, geen beschermende moeder of broers. Als wij als onderzoekers door observaties van geroep, gebaren en mimiek de karaktertrekken van onze chimpansees kunnen herkennen, dan kunnen zulke intelligente dieren die dag in en dag uit met elkaar optrekken dat ook ontdekken bij elkaar natuurlijk. De andere chimpansees merken ook dat Chita anders is. Hij moest met vallen en opstaan zijn plaats vinden. We zijn blij dat hij zich na al die jaren staande heeft weten te houden”, legt Van Elsacker uit.

Er is evenwel één ding waarmee Chita blijft worstelen, namelijk de verleiding om op te trekken met mensen. “Dat is heel verstaanbaar wanneer je naar zijn geschiedenis kijkt, maar het is een bijzonder grote hindernis in zijn leven als chimpansee tussen de chimpansees. Dat onze mensapen af en toe kijken naar het wereldje buiten hun verblijf is geen probleem, het kan zelfs verrijkend zijn en voor afleiding zorgen. Maar de aantrekking tot de buitenwereld mag niet de overhand nemen, want dan neemt de chimpansee te weinig deel aan de samenleving van de chimpansees. Dat gedrag plaatst hem op de allerlaagste trap van de sociale hiërarchie in de groep.”

“Een boeiend bezoek aan onze mensapen staat of valt niet met contact maken. Het is net heel interessant om een stapje terug te nemen en te kijken hoe zij onderling samen in gaan!”

Wat helemaal ongewenst is, is dat er mogelijkheden ontstaan om banden te smeden buiten de chimpanseegemeenschap. “Elke keer wanneer een mens in interactie gaat met een chimpansee, leidt dat hem of haar af van de gang van zaken. En dat heeft wel degelijk impact, want zo kan het dier signalen missen vanuit de groep. De dieren zijn dan immers niet meer bezig met hun kerntaak: het vormen van een sociale eenheid. Je kan als chimpansee ook niet rekenen op die connectie van buitenaf wanneer er een probleem ontstaat in de samenleving. Want de bezoekers komen en gaan, maar de chimpansees leven 24 op 7 met elkaar samen. Kortom: als een chimpansee banden gaat smeden met iemand van buitenaf, dan heeft hij of zij in een verkeerde relatie geïnvesteerd. Daartegen moeten we Chita beschermen!”

GENIETEN VAN DIERLIJKE INTERACTIES

In een dierentuin worden bezoekers natuurlijk uitgenodigd om te kijken naar de dieren. “Dat kan tot op zekere hoogte ook een verrijking voor de mensapen zijn, naast alle andere activiteiten die wij al voor hen voorzien”, bevestigt de zoölogisch directeur. “We bevelen het zeker aan om op bezoek te komen bij onze mensapen en ter plaatse bij te leren over de dieren. Maar wees er steeds van bewust dat jouw rol buiten de chimpanseesamenleving ligt.”

Daarom geeft ZOO Antwerpen expliciet het advies aan de bezoekers om niet in interactie te gaan met de mensapen, ook niet wanneer een chimpansee dat eventueel zelf opzoekt. Zo zet de dierentuin in samenwerking met de bezoekers alles op alles om het dierenwelzijn in de dierensamenleving zo optimaal mogelijk te laten verlopen. “Een boeiend bezoek aan onze mensapen staat of valt niet met oogcontact of interactie tussen mens en dier. Als je een klein beetje afstand neemt om te ontdekken hoe de chimpansees onderling samenleven en welke subtiele interacties zich allemaal tussen hen afspelen, dan krijg je zoveel interessante momenten te zien. Dat is eigenlijk wat ons vooral moet boeien: hoe de chimpansees onderling in hun (sociale) leven staan”, besluit Van Elsacker.