In 2020 kreeg de bonobogroep in ZOO Planckendael het gezelschap van vijf nieuwe vrouwtjes. Met de komst van de nieuwe dieren behoort de groep tot één van de grootste bonobogroepen in Europa. Die groepsuitbreiding is gunstig voor de intelligente primaten die ook in de natuur in grote groepen volgens het fission-fusion principe samenleven. “Bonobo’s leven in grote groepen die overdag in kleinere subgroepen opsplitsen. ’s Avonds komen de kleine groepjes vaak terug samen om dicht bij elkaar, in een grote groep, een nest te maken”, legt curator Sarah Lafaut uit. “Hoe groter de groep, hoe beter we dat principe kunnen nabootsen.”

Nooit eerder slingerden er zoveel mensapen rond in het bonoboverblijf. In de zomer van 2020 arriveerden vijf vrouwtjes uit Duitse dierentuinen. Nayembi (°2006) en dochter Nila (°2015) verbleven in de zoo van Frankfurt, Binti (°1995) verhuisde met kleintjes Bina (°2015) en Balina (°2019) vanuit Keulen. Niet veel later volgden de geboortes van twee nieuwe jongen, Vyombo (°2020) en Wakati (°2021). Die laatste is de 20ste bonobo die in ZOO Planckendael werd geboren. De bonobofamilie telt nu 20 leden, 13 vrouwen en 7 mannen.

“De introductie van dieren uit andere dierentuinen gaat niet over één nacht ijs maar gebeurt volgens een weldoordacht proces. Hiervoor doet ZOO Planckendael een beroep op de decennialange ervaring met de mensapen”, zegt curator Sarah Lafaut.

HOE WORDT BEPAALD WELKE DIEREN BIJ DE GROEP KOMEN?

“Het Europese kweekprogramma (EAZA Ex Situ Programme) kent de genetische achtergrond van alle dieren. Het programma heeft als doel om over 100 jaar nog minstens 90% genetische diversiteit te bewaren zodat deze dieren als back-up populatie kunnen dienen mocht het ooit nodig zijn om ze uit te zetten in de natuur. Om die genetische diversiteit van 90% te garanderen, wordt nagegaan welke dieren het beste met elkaar kweken. Daarnaast proberen we, net zoals in de natuur, de natuurlijke gang van zaken te volgen. Zo trekken de vrouwen rond de leeftijd van acht à negen jaar weg van hun familiegroep. Dat bootsen we na. Met dat verschil dat wij voor hen kiezen waar ze heen zullen gaan.”

“Naast de genetische diversiteit kijken we ook naar de karakters van de dieren. Als een dier zich niet goed voelt in een bepaalde groep, grijpen we in. We kijken niet alleen naar de cijfers maar ook naar het individu. Als het samenstellen van groepen niet zoals in de natuur gebeurt, komen er problemen. Daarom is het zo belangrijk om zowel in dierentuinen als in Afrika onderzoek te kunnen doen. Door de soort grondig te bestuderen, kunnen we de dieren in dierentuinen de beste zorg geven.”

GROTE GROEP

Vandaag telt de groep in ZOO Planckendael twintig dieren. Daarmee behoort de groep tot een van de grootste bonobogroepen in Europa. De groepsuitbreiding is gunstig voor de intelligente primaten die ook in de natuur in grote groepen volgens het fission-fusion principe samenleven. “Dat houdt in dat de grote groep zich overdag opsplitst in kleinere subgroepen. ’s Avonds komen de kleine groepjes vaak terug samen om dicht bij elkaar, in een grote groep, een nest te maken. De volgende dag kan de samenstelling van die subgroepen er weer anders uitzien,” zegt curator Sarah Lafaut uit. “Hoe groter de groep, hoe beter we dat principe kunnen nabootsen.”

De sociale bonobo’s moeten mentaal worden uitgedaagd. Het in 2019 vernieuwde verblijf heeft zeven locaties waaruit de dieren kunnen kiezen. Zo bepalen ze zelf of ze bij elkaar zitten in groep of ze zich even willen afzonderen, net zoals in de natuur.

HOE VERLOOPT DE INTRODUCTIE VAN NIEUWE DIEREN?

“De introductie van nieuwe inwoners gaat niet over één nacht ijs”, zegt Sarah Lafaut. “Eerst worden de nieuwe dieren kort apart gehouden om tot rust te komen en te wennen aan hun nieuwe omgeving. Wanneer een bonobo zonder familieleden arriveert, zullen we die onmiddellijk bij een groepslid introduceren. Bonobo’s zijn sociale dieren en hen te lang afzonderen zou een grote emotionele impact kunnen hebben.”

“Wij observeren hun gedrag en houden in de gaten of ze goed eten en zich op hun gemak voelen. Pas als alle tekenen gunstig zijn, zetten we de introductie verder. We kijken naar het karakter van de nieuweling en beslissen in overleg met de verzorgers van het dier met welke individuen van onze groep ze eerst kennis kunnen maken.”

De dieren kunnen elkaar zien en aanraken, maar zijn nog gescheiden door een barrière. Hun gedrag wordt gemonitord door een verzorger ter plaatste en door de camera’s in het gebouw. Vaak worden ook doctoraatsstudenten en masterstudenten betrokken bij de observaties. Sarah: “We kunnen elk hoekje van het verblijf bekijken. Het team observeert alle reacties en gedragingen van de dieren. Is de interactie positief (of niet negatief), dan zetten we de schuif open. Vaak volgt dan seks, wat een gunstig teken is.”

Over het algemeen verloopt de introductie bij bonobo’s vlot. Bij chimpansees neemt het soms maanden in beslag maar Nayembi en Nila voelden zich snel thuis in hun nieuwe groep. Een week nadat de mensapen in ZOO Planckendael arriveerden werden ze aan de rest van de groep voorgesteld. “Alles verliep heel vlot, de introductie was na één dag afgerond. Bij Binti, Balina en Bina verliep het proces iets moeizamer. Toch kan het maanden duren voor de groepsstructuur vast ligt. Conflicten zijn dan ook niet ongebruikelijk.”

HOE WORDT TIJDENS DE INTRODUCTIE BEPAALD WELKE DIEREN BIJ ELKAAR GEZET WORDEN?

Sarah is duidelijk: “Dat bepalen de dieren zelf. “De coördinator van het kweekprogramma, verzorgers, wetenschappers van het CRC (Antwerp ZOO Centre for Research and Conservation) en ik geven misschien de aanzet maar als de dieren niet samen willen zijn, maken ze dat snel duidelijk.”

“We maken vooraf een denkoefening en proberen in te schatten welke karakters goed bij elkaar zouden passen. Die dieren zetten we naast elkaar. Als de interactie negatief is, hoe subtiel ook, kiezen we een ander dier. Negatieve tekens zijn pestgedrag zoals elkaar duwen of eten wegnemen. Wordt een nieuw dier niet gesteund door een ander individu in de groep, kan de situatie snel escaleren. Kortom: uiteindelijk kiezen de dieren zelf met wie ze samen willen zijn. We doen de schuif fysiek open maar gaan hen nooit verplichten om met elkaar om te gaan.”

“Bij Nayembi en Nila hadden we de situatie goed ingeschat. Binti had meer tijd nodig om te wennen aan de grootte van het verblijf en de groep. In dat geval wachten we tot Binti een goede band heeft met een van onze vrouwen zodat die haar steunen wanneer er een conflict zou ontstaan tijdens het verdere verloop van de introducties.”

BELANG VAN BONOBO’S

“Bonobo’s zijn heel belangrijk voor ZOO Planckendael. Ze zijn een publiekstrekker en de dierentuin is stamboekhouder voor alle bonobo’s in dierentuinen wereldwijd en coördinator van het Europese kweekprogramma. De coördinator bepaalt voor bonobo’s in Europese dierentuinen welke bonobo er met welke bonobo jongen mag krijgen. Sinds 1992 bestuderen wetenschappers van ons eigen onderzoekscentrum (CRC) het gedrag van bonobo’s in ZOO Planckendael. Nergens ter wereld kan er zo veel informatie worden verzameld.

We zijn de eerste dierentuin in Europa die al vanaf het begin structureel wetenschappelijke studies deed rond bonobo’s. De manier waarop we de dieren houden, zijn gebaseerd de resultaten van onderzoek”, zegt Sarah. Wij mogen ons gerust een autoriteit op het gebied van bonobo’s noemen.”