Niet alleen voor zoogdieren worden er kweekprogramma's opgezet en gedetailleerde stamboeken bijgehouden zodat de genetisch diversiteit op Europees niveau – of zelfs op wereldwijd niveau – zo groot mogelijk kan blijven. Ook voor vissen gebeurt dat meer en meer. Twee Antwerpse blauwgespikkelde pijlstaartroggen, Taeniura lymma, zijn daarom naar Hong Kong verscheept. ZOO Antwerpen kweekt erg goed met de soort. In heel Europa is de Antwerpse bloedlijn al sterk vertegenwoordigd. “Daarom sturen we onze jonge roggen nu verder weg, zoals naar Ocean Park in Hong Kong.” De soort is bedreigd in de natuur, onder meer omdat hun habitat, de koraalriffen, erg onder druk staan. Het is belangrijk dat dierentuinen goed weten hoe met deze dieren te kweken en hoe ze optimaal te houden”, legt Philippe Jouk uit, marinebioloog bij ZOO Antwerpen & ZOO Planckendael.

Achtergrond 

ZOO Antwerpen kweekt erg goed met blauwgespikkelde pijlstaartroggen, een vissoort die erg onder druk staat omdat koraalriffen waar ze leven, bedreigd worden. De soort is vrij algemeen verspreid in de Indo-Pacifische oceaan, waar er koraalriffen zijn. Koraal wordt wereldwijd bedreigd door lokale effecten zoals vervuiling door afval of microplastics, giftige stoffen, overbevissing en het illegaal verzamelen van koraal. Daarnaast zijn er globale effecten waaronder de aan klimaatverandering gerelateerde opwarming en de verzuring van de oceanen. De roggen in het aquarium van ZOO Antwerpen maken deel uit van een Europees kweekprogramma. Op vraag van de coördinator van het kweekprogramma zijn daarom twee jonge roggen – zonder staart elk zo’n 20 centimeter groot – van ZOO Antwerpen naar de aquaria van Ocean Park in Hong Kong verscheept. Internationale kweekprogramma's zorgen ervoor dat de populaties in dierentuinen en in publieke aquaria niet lokaal beheerd worden, maar overkoepelend beheerd worden, zodat de genetisch variatie van de dieren zo ruim mogelijk blijft. Overkoepelend betekent in het geval van vissen in Europa op niveau van EUAC (European Union of Aquarium Curators) en EAZA (European Association of Zoos and Aquaria) samen.

 In ZOO Antwerpen leven twee volwassen vrouwelijke roggen in het grote koraalrifaquarium en één mannelijke rog. De drie dieren bevinden zich in ideale omstandigheden. Daarom plantten ze zich goed voort. “Vanaf het begin dat we deze dieren in dit grote rifaquarium huisvestten, kegen we de aanbeveling om ermee te kweken”, zegt Philippe Jouk, marinebioloog bij ZOO Antwerpen & ZOO Planckendael. “Omdat dat zo goed lukt, is de Antwerpse bloedlijn binnen Europa al erg goed vertegenwoordigd. Er wordt gekeken waar de dieren verder goed ingezet kunnen worden, in functie van het wereldwijde beheer van de populatie. In dit geval wordt er aanbevolen om nieuwe jongen buiten Europa te sturen.”

Hoe verliep het project concreet?

Het transport van blauwgespikkelde pijlstaartroggen is op zich niet zo moeilijk. Maar in dit geval was de duurtijd van de reis een enorme uitdaging. De jonge dieren hadden een reis van minstens 48 uur voor de boeg. ZOO Antwerpen testte daarom op voorhand hoe de dieren het best verscheept konden worden en vooral hoe het water verwarmd kon worden, want de laadruimte van een vliegtuig is met temperaturen tussen de 14 en 18 graden veel te koud. “De dieren worden standaard verscheept in een geïsoleerde doos van piepschuim. Daarin zaten nog eens in vier verschillende plastic zakken, gevuld met een derde zeewater en tweede derde zuivere zuurstof. De zuivere zuurstof dient om de zuurstofconcentratie in het water hoog te houden gedurende de hele reis. Voor korte transporten is gewone lucht voldoende, maar voor lange transporten is zuivere zuurstof nodig omdat anders het zuurstofgehalte daalt. De dieren zitten immers in een volledig gesloten omgeving de ganse reis. De laadruimte van een vliegtuig is voor deze tropische dieren veel te koud dus leerde de eerdere test hoeveel extra verwarming er nodig was.”, gaat Jouk verder. “Er zijn speciale ‘heatpacks’ beschikbaar: dit zijn zakjes met een chemisch product die net voor vertrek geactiveerd worden en tegen het deksel van de piepschuimen doos geplakt worden om de temperatuur 48 uur op peil te houden."

Een bijkomende uitdaging was de stekel van de roggen aan de basis van de staart. Het gevaar bestond dat ze de zakken waarin ze zitten, zouden lek prikken waardoor ze onderweg zouden sterven. “We hebben dus een oplossing moet vinden om ervoor te zorgen dat die stekel geen problemen kon veroorzaken. We hebben geleerd dat een stukje mousse erop plaatsen ideaal is om de zak niet lek te prikken.” De hele operatie is prima verlopen. De dieren zijn goed aangekomen. En de waterwaarden bij aankomst bleken zeer goed. Daaruit kunnen wij ook leren hoe efficiënt ons transport was. Zoals gezegd moeten de vissen het doen met de omstandigheden die we in de transportzakken creëren voor vertrek. De waterparameters moeten goed zijn en blijven. We spreken hier dan niet alleen over de temperatuur en het gehalte opgeloste zuurstof, maar ook over de afvalproducten die de dieren produceren waardoor het water verontreinigd geraakt. Want ontlasting zorgt voor een verhoging van het giftige ammoniumgehalte, en de CO2 van de ademhaling veroorzaakt verzuring van het water. “Door de dieren enkele dagen voor vertrek niet meer te voederen, zorgen we ervoor dat hun darmstelsel leeg is bij vertrek en er dus geen ontlasting meer geproduceerd wordt. De verzuring kan indien nodig gecompenseerd worden door toevoeging van chemische producten, maar dat was in dit geval niet nodig.”

Hoe heeft het project impact?

De bedreiging van de koraalriffen in de oceanen wereldwijd, door onder meer lokale vervuiling en door klimaatopwarming, is een gekend fenomeen. “Als de koraalriffen achteruitgaan, is het ook normaal dat alle bewoners die daar leven mee achteruit gaan, of zelfs verdwijnen”, besluit Jouk. Alle dieren die in die riffen leven zullen dus ook meer en meer bedreigd worden, net als de blauwgespikkelde pijlstaartroggen. Daarom is het belangrijk dat dierentuinen goed weten hoe de dieren leven, hoe ze het best gehouden worden en in welke omstandigheden ze het best kweken. Ook de genetische diversiteit behouden, is erg belangrijk, omdat voldoende genetische diversiteit een belangrijke voorwaarde is voor de overleving van een populatie of een soort. Daarom wordt de kweek van de dieren goed opgevolgd in stamboeken."

Voor de IUCN, een organisatie die de status van dieren bijhoudt, is deze soort ‘gevoelig’, vanwege de wijdverspreide achteruitgang en destructie van de koraalriffen, de lokale visserij en vervuiling. Het kweekprogramma is gezamenlijk opgezet tussen EUAC en EAZA. In totaal nemen 59 aquaria in Europa deel. Slechts in 15 van de deelnemende aquaria is er tot nog toe kweeksucces. Het aquarium van ZOO Antwerpen is één van de succesvolle kwekers. Maar de consequentie van goed kweken in zo’n populatie is dat je bloedlijn snel verspreid wordt, en de stamboekhouder dient daar rekening mee te houden. Hoewel het een Europees stamboek is, staat de stamboekhouder ook in contact met de collega's in Amerika en Azië. En omdat er nog geen dieren van onze bloedlijn in Azië waren was het aangewezen deze twee jonge mannetjes naar daar te sturen. Door het succes van het kweekprogramma is nu bijna 70 % van de blauwgespikkelde pijlstaartroggen in de deelnemende Europese aquaria in een aquarium geboren.